قرآن و تاریخ

مسأله انتظار فرج که موضوع بحث این گفتار است ضمن اینکه بحث فلسفی و اجتماعی است ، بحثی دینی و اسلامی است و همچنانکه گفتیم ریشه

قرآنی دارد . پس قبل از آن که درباره چگونگی انتظار به بررسی بپردازیم باید نظر قرآن را درباره جامعه و سرگذشت متحول و متغیر آن که

تاریخ است روشن‏ کنیم در این که آیه قرآن مجید تاریخ را به عنوان یک درس و یک منبع معرفت‏ و شناسائی ، یک موضوع تفکر و مایه تذکر و

آیینه عبرت یاد می‏کند جای‏  تردید نیست . ولی آیا قرآن به تاریخ به چشم فردی می‏نگرد یا به چشم‏ اجتماعی ؟ آیا قرآن تنها نظرش این است که

زندگی افرادی را برای عبرت‏ سایر افراد طرح کند یا نظرش به زندگی جمعی است ، لااقل زندگی جمعی نیز منظور نظر قرآن هست ؟ و به

فرض دوم آیا از قرآن می‏توان استنباط کرد که‏ جامعه ، مستقل از افراد ، حیات و شخصیت ومدت و اجل و حتی شعور و ادراک و وجدان و ذوق و

احساس و نیرو دارد یا نه ؟ و بنابراین فرض آیا از قرآن کریم می‏توان استنباط کرد که بر جامعه‏ها و اقوام و امم " سنت " ها و روش‏ها و قوانین

معین و مشخص و یکسانی حاکم است یا نه ؟

البته بررسی کامل این مطلب نیازمند به رساله‏ای جداگانه است ، این جا به طور اختصار عرضه می‏دارم که پاسخ هر سه پرسش مثبت است ( 1 ) . قرآن کریم لااقل در بخشی از عبرت آموزیهای خود

 زندگی اقوام و امتها را به عنوان مایه تنبه برای اقوام دیگر مطرح می‏کند : « تلک امة قد خلت لها ما کسبت و لکم ما کسبتم و لا تسئلون عما

کانوا یعملون »( 1 ) : آنان امت و جامعه‏ای بودند که گذشتند و رفتند ، آنان‏ راست دستاوردهای خودشان و شما راست دستاوردهای خودتان ، شما

مسؤول‏ اعمال آنان نیستید ( تنها مسؤول اعمال خود هستید ) . قرآن مکرر در تعبیرات خود موضوع حیات و مدت و اجل اقوام و امتها را

طرح کرده است ، مثلا می‏گوید : « ولکل امة اجل فاذا جاء اجلهم لا یستاخرون‏ ساعة و لا یستقدمون »( 2 ) : زندگی هر امتی را پایانی است ،

پس هرگاه‏ پایان عمرشان فرا رسد ، نه ساعتی دیرتر بپایند و نه ساعتی زودتر فانی‏ گردند .

قرآن کریم این گمان را که اراده‏ای گز افکار ، و مشیتی بی قاعده و بی‏ حساب سرنوشتهای تاریخی را دگرگون می‏سازد به شدت نفی می‏کند و

تصریح‏ می‏نماید که قاعده‏ای ثابت و تغییر ناپذیر بر سرنوشتهای اقوام حاکم است ، می‏فرماید : « فهل ینظرون الاسنة الاولین فلن تجد لسنة الله

تبدیلا و لن تجد لسنة الله تحویلا »( 3 ) : آیا این مردم جز سنت و روشی که بر اقوام‏ پیشین جاری شده است انتظاری دارند ؟ هرگز در سنت خدا

تبدیل ( جانشین‏ شدن سنتی به جای سنتی ) یا تغییر ( دگرگونی یک سنت ) نخواهی یافت .

قرآن کریم ، نکته فوق‏العاده آموزنده‏ای در مورد سنتهای تاریخ یاد آوری‏ می‏کند و آن این که مردم می‏توانند با استفاده از سنن جاریه الهیه در تاریخ‏

 سرنوشت خویش را نیک یا بد گردانند ، به این که خویش و اعمال و رفتار خویش را نیک یا بد گردانند ، یعنی سنتهای حاکم بر سرنوشتها در

حقیقت یک سلسله عکس العملها و واکنشها در برابر عملها و کنشها است . عملهای معین اجتماعی عکس‏العملهای معین به دنبال خود دارد . از این ر

و تاریخ در عین آن که با یک سلسله نوامیس قطعی و لایتخلف اداره می‏شود ، نقش انسان و آزادی و اختیار او به هیچوجه محو نمی‏گردد .

قرآن آیات زیادی در این زمینه دارد ، کافی است که برای نمونه آیه 11 از سوره مبارکه رعد را بیاوریم : « ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا

ما بانفسهم »: خداوند وضع حاکم و مستولی بر قومی را تغییر نمی‏دهد مگر آن که‏ آن چه در خلق و خوی و رفتار خود دارند تغییر دهند .

دو گونه انتظار

انتظار فرج و آرزو و امید و دلبستن و به آینده دو گونه است : انتظاری‏ که سازنده و نگهدارنده است ، تعهد آور است ، نیرو آفرین و تحرک بخش‏

است ، به گونه‏ای است که می‏تواند نوعی عبادت و حق پرستی شمرده شود ، و انتظاری که گناه است ، ویرانگر است اسارت بخش است ، فلج

کننده است‏ و نوعی " ابا حیگری " باید محسوب گردد . این دو نوع انتظار فرج ، معلول دو نوع برداشت از ظهور عظیم مهدی موعود است .

 و این دو نوع برداشت به نوبه خود ، از دو نوع بینش درباره تحولات و انقلابات تاریخی ناشی می‏شود . از این رو لازم است اندکی درباره

دگرگونیها و تحولات تاریخی به بررسی‏ بپردازیم .

شخصیت و طبیعت جامعه

آیا تحولات تاریخی یک سلسله امور تصادفی و اتفاقی است یا یک سلسله‏ امور طبیعی ؟ اگر چه درطبیعت تصادف واقعی ، یعنی بروز و حدوث

پدیده‏ای‏ بدون علت و خالی از ضرورت وجود ندارد ، ولی به صورت نسبی قطعا وجود دارد .

ما اگر یک روز صبح از خانه بیرون بیاییم و دوستی را که سالها است او را ندیده‏ایم در همان لحظه در حال عبور از مقابل خانه ملاقات نمائیم ،

این‏ ملاقات را امری " تصادفی " تلقی می‏کنیم ، چرا ؟ برای اینکه لازمه طبیعت‏ کلی بیرون رفتن از خانه چنین ملاقاتی نیست ، والا باید همه

روزه چنین‏ ملاقاتی دست میداد ، ولی لازمه این فرد خاص از بیرون رفتن ، یعنی بیرون‏ رفتن در این زمان معین و با این مشخصات معین ، چنین

ملاقاتی هست و لزوما بر آن مترتب میگردد .

ما هنگامی که معلولی را با طبیعت کلی یک علت بسنجیم و آن را لازمه آن‏ طبیعت به طور کلی و عام و شامل نیابیم ، نام تصادف روی آن

می‏گذاریم .

امور تصادفی تحت ضابطه کلی در نمی‏آید و قانونی علمی نمی‏تواند داشته‏ باشد ، زیرا قوانین علمی عبارت است از جریانات کلی و عمومی طبیعت .

ممکن است کسی تحولات تاریخی را یک سلسله امور تصادفی و اتفاقی یعنی‏ اموری که تحت قاعده و ضابطه‏ای کلی در نمی‏آید بداند ، از آن جهت

که مدعی‏ شود جامعه چیزی جز مجموعه‏ای از افراد با طبایع فردی و شخصی نیست ، مجموع‏   حوادثی که به وسیله افراد به موجب انگیزه‏های چ

فردی و شخصی به وجود می‏آید منجر به یک سلسله حوادث تصادفی می‏شود و آن حوادث تصادفی منشأ تحولات‏ تاریخی می‏گردد . 
 

نظریه دیگری این است که جامعه به نوبه خود ، مستقل از افراد ، طبیعت‏ و شخصیت دارد و به اقتضای طبیعت و شخصیت خود عمل می‏کند ،

شخصیت جامعه‏ عین شخصیت افراد نیست ، بلکه از ترکیب و فعل و انفعال فرهنگی افراد ، شخصیتی واقعی و حقیقی به وجود می‏آید ، آن چنانکه

در هر مرکب از مرکبات‏ بی جان یا جاندار چنین است . علیهذا جامعه ، طبیعت و خصلت و سنت و قاعده و ضابطه دارد ، یعنی طبق طبیعت خود

عمل می‏کند و عملها و عکس العملهایش طبق یک سلسله‏ قوانین کلی و عمومی قابل توضیح است . پس تاریخ آن گاه فلسفه دارد و آن گاه تحت

ر ابطه و قاعده کلی در می‏آید و آن گاه موضوع و تفکر و مایه تذکر و آیینه عبرت و قابل درس آموزی است‏ که جامعه از خود طبیعت و شخصیت

داشته باشد . و اگر نه جز زندگی افراد چیزی وجود ندارد و اگر درس و عبرتی باشد درسهای فردی از زندگی افراد است . نه درسهای جمعی از

زندگی اقوام و ملل ، علیهذا برداشت داشتن از تاریخ و تحولات آن که بدان اشاره شد ، فرع بر مسأله طبیعت و شخصیت‏ داشتن جامعه است .

اندیشه پیروزی نهائی نیروی حق و صلح و عدالت بر نیروی باطل و ستیز و ظلم ، گسترش جهانی ایمان اسلامی ، استقرار کامل و همه جانبه

ارزشهای‏ انسانی ، تشکیل مدینه فاضله و جامعه ایده‏آل ، و بالاخره اجراء این ایده‏    عمومی و انسانی به وسیله شخصیتی مقدس و عالیقدر که در

روایات متواتر اسلامی ، از او به " مهدی " تعبیر شده است ، اندیشه‏ای است که کم و بیش همه فرق ومذاهب اسلامی - با تفاوتها و اختلافهائی - 

بدان مؤمن و معتقدند . زیرا این اندیشه ، به حسب اصل و ریشه ، قرآنی است . این قرآن مجید است که با قاطعیت تمام ، پیروزی نهائی

ایمان اسلامی ( 1 ) ، غلبه قطعی صالحان و متقیان ( 2 ) ، کوتاه شدن دست‏ ستمکاران و جباران برای همیشه ( 3 ) و آینده درخشان و سعادتمندانه

بشریت‏ ( 4 ) را نوید داده است .
این اندیشه بیش از هر چیز مشتمل بر عنصر خوشبینی نسبت به جریان کلی‏ نظام طبیعت و سیر تکاملی تاریخ و اطمینان به آینده ، و طرد عنصر

بدبینی‏ نسبت به پایان کار بشر است ، که طبق بسیاری از نظریه‏ها و فرضیه‏ها فوق‏العاده تاریک و ابتر است .

انتظار فرج

امید و آرزوی تحقیق این نوید کلی جهانی انسانی ، در زبان روایات اسلامی‏ ، " انتظار فرج " خوانده شده است و عبادت - بلکه افضل عبادات -

شمرده شده است . اصل انتظار فرج از یک‏ اصل کلی اسلامی و قرآنی دیگر استنتاج می‏شود و آن اصل " حرمت یأس از روح‏ الله " است .

مردم مؤمن به عنایات الهی ، هرگز و در هیچ شرائطی امید خویش را از دست نمی‏دهند و تسلیم یأس و ناامیدی و بیهوده گرائی نمی‏گردند . چیزی

که‏ هست این انتظار فرج و این عدم یأس از روح الله در مورد یک عنایت‏ عمومی و بشری است ، نه شخصی یا گروهی ، و به علاوه ، توأم است

بانویدهای‏ خاص و مشخص که به آن قطعیت داده است .